Son zamanlarda dünya genelinde çalışma saatlerinin kısaltılmasıyla ilgili tartışmalar ve bu yönde yapılan pilot denemeler gündemde. Türkiye de bu trende katıldı. Orta Vadeli Program kapsamında, daha verimli ve istihdamı artırıcı yeni çalışma modelleri planlandı.
Uzaktan çalışma, esnek çalışma ve kısa süreli çalışma gibi modeller, önümüzdeki dönemde daha fazla popüler hale gelecek gibi görünüyor. Bununla birlikte, haftalık 45 saatlik yasal çalışma süresinin 35 veya 40 saate düşürülmesi de üzerinde durulan konular arasında.
Bu yeni modelle, haftada 35 saatlik bir çalışma düzenlendiğinde, 6 gün çalışıldığında günlük çalışma süresi 6 saat olacak. Eğer 5 günlük bir çalışma haftası benimsenirse, günlük çalışma süresi 7 saate kadar çıkacak. 40 saatlik bir çalışma düzenlendiğinde ise, 6 günlük bir çalışma haftasında günlük çalışma süresi 6.5 saat olacak; 5 günlük bir çalışma haftasında ise günlük çalışma süresi 8 saat olacak.
Kısa süreli çalışmaların üretimi olumsuz etkileyeceği yönündeki endişelere rağmen, tam tersi sonuçlar da görülüyor. Hem üretim miktarı hem de verimlilik artıyor. Sürekli üretim gerektiren alanlarda, farklı vardiya sistemleriyle istihdam artışı da yaşanıyor. Bu durumda, özel sektöre hükümetin bazı yeni teşvikler sağlaması da gündeme gelebiliyor.
TATİL GÜNLERİNİN ÇOĞALMASI
Çalışma saatlerinin yeterli olup olmayacağı tartışma konusu haline gelmiştir. Türkiye'de, fazla çalışma saatleri konusunda dünya genelinde önde gelen ülkeler arasında yer alıyoruz. Ortalama çalışma süresi Türkiye'de haftada 47.8 saat olarak kaydedilmiştir. Bu da her işçinin haftada en az 3 saat fazla mesai yapmak zorunda kaldığı anlamına geliyor.
OECD verilerine göre, Türkiye'deki çalışanların yaklaşık %30'u haftada 50 saatten fazla çalışmaktadır. Bu oran OECD ortalamasının neredeyse üç katıdır. Ayrıca, haftada 60 saatten fazla çalışanların oranı Türkiye'de yaklaşık %20 civarındadır, bu ise OECD ortalamasının çok üzerinde.
Ancak, Türkiye'de resmi tatillerin sayısı da oldukça fazladır. Bayram tatilleri dahil olmak üzere resmi tatil günlerinin sayısı 9-10 günü buluyor. Bu resmi tatillerle birlikte toplam tatil günü sayısı 100'ü aşıyor. Resmi tatil günlerine ek olarak, Türkiye'de resmi tatil gün sayısı 15.5 gün civarındadır, bu da Avrupa ülkeleri arasında üst sıralarda yer almamıza sebep olurken diğer ülkelerde ise resmi tatil günü sayısı genellikle 12-13 gün arasında değişiyor.
ÇALIŞAN SAĞLIĞI ÖNEMLİ
Kısa çalışma sürelerinin uygulandığı ülkelerde yapılan araştırmalar, çalışanların daha sağlıklı olduğunu, ailelerine ve kendilerine daha fazla zaman ayırdıklarını ve daha verimli olduklarını gösteriyor.
Bu durum, üretim kalitesinin artmasına ve iş barışının sağlanmasına katkı sağlarken, uzun saatler boyunca aşırı çalışan işçiler, yeterli karşılığı alamazlarsa mutsuz olabilirler ve verimlilikleri düşebilir. Bu nedenle, yasalarımız günde 3.5 saatten fazla mesai yapılmasını yasaklamaktadır. Yıllık mesai saatleri sınırı da bu duruma uygun olarak 270 saat olarak belirlendi.
KARŞILIKLI ÖDEME YAPILMALI
Türkiye'de işverenler, işçilerin fazla çalışma saatlerini hesaplayarak bunlara yüzde 50 fazla ücret ödemek zorundadır. Eğer bu ödeme yapılmazsa, işçi haklı fesih hakkına sahip oluyor. Ayrıca, denkleştirme yöntemiyle fazla çalışma yaptırılmaktadır. Bu durumda, mesai ücreti ödenmiyor. Belirli günlerde kısa çalışma, belirli günlerde ise uzun çalışma yapılarak haftalık 45 saat tamamlanıyor.
DÜNYADA YAYGINLAŞAN BU MODEL
Birçok ülkede haftada '4 gün çalış, 3 gün izin' modeli denemeleri yapılıyor.
- BELÇİKA
Avrupa'da 4 günlük çalışma yasasını çıkaran ilk ülke oldu. 2022'de çıkan yasa ile çalışanlar, maaş kaybı yaşamadan haftada 4 veya 5 gün çalışma seçeneğine sahip oldu.
- PORTEKİZ
39 özel şirket, pilot çalışmalara katıldı. Çalışanlar, zamanlarının %80'ini işe ayıracak ancak maaşlarında herhangi bir kesinti olmayacak.
- İNGİLTERE
61 şirket, 4 gün çalışma modeline katıldı. Üretimde herhangi bir aksama olmadığı ve verimliliğin arttığı gözlendi.
- İSKOÇYA
Çalışma saatlerinin %20 azaltılması yönünde bir yasa tasarısı hazırlanmıştır. Ancak maaşlar üzerinde herhangi bir değişiklik yapılmamıştır.
- İSPANYA
Hükümet, pilot uygulamalara başlamış ve şirketler için 10 milyon euroluk bir fon oluşturmuştu.
- İSVEÇ
Günlük 6 ve 8 saatlik çalışma denemeleri yapıldı. Çalışanların büyük çoğunluğu 6 saatlik çalışmayı tercih etti.
ÜCRET KAYGISI
Kısa çalışma sürelerinin olası dezavantajlarından biri, çalışanların "Maaşım ve tazminatım azalır mı?" endişesi. Bu nedenle, uygulamalarda genellikle "tam maaş" düzenlemeleri yapılırken bazı işverenlerin belirli sektörlerde parça başı çalışma yaparak ücretleri düşürme eğiliminde olabileceği de göz ardı edilmemelidir.
Ayrıca, azalan ücretler işçilerin kıdem tazminatlarını da olumsuz etkilerken, tazminat hesaplamalarının, çalışılan saatlere değil, mevcut durumda olduğu gibi yılda 30 gün olarak yapılması gerekiyor.
MEVCUT DURUM
- 1936 yılında yürürlüğe giren iş yasasına göre günlük çalışma süresi 8 saat, haftalık çalışma süresi ise 48 saat.
- 2003 yılında yapılan iş yasası değişikliği ile günlük çalışma süresi 7.5 saate düşürülmüş, haftalık çalışma süresi ise 45 saat olarak belirlendi.
- Basın iş yasasına göre günlük çalışma süresi 8 saat, haftalık çalışma süresi ise 48 saattir.
- Yıllık mesai sınırı 270 saat.
- Gelecek dönemlerde haftalık çalışma süresinin 35-40 saat aralığında olması planlanıyor.
- Günlük çalışma saatleri, haftada 6 gün çalışılması durumunda 6-6.5 saat, haftada 5 gün çalışılması durumunda ise 7-8 saat olacak.
