2020 yılında Dünyayı etkisine alan pandemi, küresel iklim sorunları, çip problemleri, hammadde tedariki, ürün stokları ve Rus-Ukrayna savaşı gibi nedenlerle Küresel alanda ülkeleri kasıp kavuran bir enflasyon ve ekonomik kriz yaşanıyor. Bunların başında ülkemizde 1 Mart’tan itibaren hemen hemen her iş günü akaryakıt bayi fiyatlarında değişim oluyor. Brent petrol ile ürün fiyatları benzer hareket etmekle birlikte değişim oranları kendi arz ve taleplerine bağlı olarak farklı gerçekleşiyor. Bu yazımızda ülkemizde sık sık artan ve düşen akaryakıt ürünlerindeki artış ve düşüşlerin nedenlerini araştırdık…
- Petrol Piyasası Kanunu gereğince 1 Ocak 2005 tarihinde sektörde serbest fiyatlandırma sistemine geçildi. Bu uygulama ile birlikte sektördeki akaryakıt dağıtım şirketleri, farklı fiyat politikalarına göre depo satış fiyatını belirlemekte serbesttir. Akaryakıt fiyatları 2005 yılından itibaren en yakın erişilebilir dünya serbest piyasa oluşumu dikkate alınarak oluşuyor.
- Ülkemizdeki akaryakıt fiyatları üç aşamada belirleniyor:
- Tüm akaryakıt ürünlerinin fiyatı, ham petrol fiyatındaki değişimlerden etkilenmekle birlikte, her bir ürünün fiyatı arz talep dengesine göre ayrı ayrı belirleniyor. Rafineri fiyatları, en yakın erişilebilir serbest dünya piyasası Akdeniz havzasında oluşan benzin, motorin, LPG fiyatları emsal alınarak, rafineriler tarafından belli bir metodoloji çerçevesinde oluşturuluyor.
A- Rafineri Satış Fiyatının Oluşumu
İthal edilen Akaryakıt ilk olarak rafineriden geçer. Bu aşamada rafineri fiyatına işletim maliyetleri kapsamımda hem Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) hem de Enerji Piyasası Kurumu (EPDK) payı eklenir.
- Devletin her ürün için belirlediği bir ÖTV değeri vardır.
- Türkiye petrol üretmeyen bir ülke olup akaryakıt tedarikini dünyada petrol üreten Akdeniz İtalyan piyasasında yayınlanan CIF Akdeniz tarafından o günlük döviz kuruna bağlı olarak yakıtın rafineriye geldiği fiyattan tespit edilir. (petrol ithal eden bir ülke konumunda olduğumuz için)
- Rafineri satış fiyatı nihai olarak şu formül ile hesaplanır:
Rafineri satış fiyatı (KDV hariç) = Gümrüksüz rafineri fiyatı + ÖTV + EPDK payı
B- Depo Satış Fiyatının Oluşumu
İşlenerek Rafineriden çıkan yakıt dağıtıcı marka tarafından alınır. Burada marka hem kendi marjını hem de servis ücretini ekleyerek yeni bir fiyat oluşturur.
- Akaryakıt üreten markalar buradan elde ettikleri kar marjlarını yeni istasyonlar, tesis bakımları ve pazarlama faaliyetleri için kullanır. Bu aşamada oluşan fiyatı “depo satış fiyatı” olarak adlandırılır.
C- Pompa Satış Fiyatının Oluşumu
Depodan satış fiyatına, bayi masrafları, lojistik giderleri eklendiğinde tavsiye edilen pompa fiyatı oluşur. Bölgeden bölgeye akaryakıt fiyatlarının değişmesi bu aşamadaki lojistik farklılıklarından kaynaklanmaktadır.
- Benzin ve gaz fiyatları neye göre belirleniyor?
- Yukarıda da belirtildiği üzere; Türkiye’de gümrüksüz rafineri fiyatının hesaplanmasında Akdeniz ürün fiyatları izleniyor. Bu piyasa verileri ilk fiyatı ortaya koyuyor. Bundan sonra sırasıyla şu aşamalar ile akaryakıt fiyatları ortaya çıkıyor:
- Son fiyat değişiminden itibaren günlük CIF Akdeniz ürün fiyatları ve günlük dolar kuru takip edilerek, beli bir fiyat değişim farkında gümrük rafineri tavan satış fiyatı oluşuyor.
- Rafineri işletim fiyatının ardından depo satış fiyatı ortaya çıkıyor. Temin fiyatı üzerine dağıtım şirketi marjı ve ürün servis ücreti eklenerek dağıtım şirketinin depolar için satış fiyatları belirleniyor.
- Dağıtım şirketleri tarafından, depo satış fiyatı üzerine bayinin çeşitli masrafları ve bulunduğu bölgenin nakliye ücretlerinin de eklenmesiyle, tavsiye edilen pompa satış fiyatı oluşturuluyor ve bayilere bildiriliyor.
- LPG fiyatları neye göre belirleniyor?
- 5307 sayılı Sıvılaştırılmış Petrol Gazları Piyasası Kanunu’nun 10 uncu maddesi gereği LPG alım satımında fiyatlar, erişilebilir dünya serbest piyasa koşullarına göre oluşur.
- Aynı kanun gereği rafineriler ve dağıtıcılar, lisansları kapsamında yaptıkları piyasa faaliyetlerine ilişkin fiyatları, erişilebilir dünya serbest piyasalarındaki fiyat oluşumunu dikkate alarak, tavan fiyatlar olarak Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK)’na bildirirler.
- LPG fiyatları uluslararası petrol fiyatlarının yanı sıra vergi oranları, dağıtım maliyetleri ve döviz kuru gibi etkenlerden de etkilenmektedir.
- Ham petrol fiyatı değişmediği halde akaryakıtlara neden zam geliyor?
Tamamlanmış petrol ürünleri ham petrolden rafine edildiği için, ham petrolün fiyatının artması durumunda tüm tamamlanmış ürünlerin fiyatları da artar. Fakat bu etkileme hemen ve eş zamanlı bir etkileme olmayıp, çeşitli piyasa etmenlerinin etkisi ile 3-4 günlük zaman diliminde gecikmeli ve farklı oranlarda olabilmektedir.
- Akaryakıt fiyatları, uluslararası petrol fiyatlarının yanı sıra vergi oranları, dağıtım maliyetleri, bayi komisyonu ve döviz kuru gibi etkenlerden de etkilenmekte olduğu için uluslararası petrol fiyatlarındaki düşüş veya yükseliş oranıyla birebir ilişkili olmayabilmektedir.
-Doların düştüğü zamanlarda akaryakıt fiyatları neden artar ?
- Dolar kuru yanında uluslararası piyasalardaki ürün fiyatları da yurtiçi fiyatları bire bir etkiliyor. Sektör uzmanları bu algının oluşmasında akaryakıt ürün fiyatları içindeki ÖTV tutarında uygulanan eşel mobil sisteminin yürürlükten kaldırılmasının da etkisi olduğunu dile getiriyor. Eşel mobil sistemi, rafineri çıkış fiyatları arttıkça ÖTV düşmesi, tersi durumda da ÖTV artması şeklinde uygulandığı için akaryakıt fiyatlarında artış olabilmektedir.
- Gece yarısında açıklanan akaryakıt fiyatları geriye dönük nasıl hesaplanır ?
- İtalya-Genovada bulunan Dünya petrol üreten ülkelerin belirlediği petrol (OECD) fiyatları ile TCMB tarafından açıklanan döviz satış kuru dikkate alınarak rafineri çıkış fiyatları oluşuyor. Mevcut günde, bir önceki günden başlayarak geriye doğru belirli sayıdaki günün ortalama fiyatları ile en son fiyatın belirlendiği tarihteki referans fiyatlar kıyaslanıyor, aradaki sapmanın belli bir büyüklüğün üzerine çıkması durumunda yeni rafineri çıkış fiyatı belirleniyor. Rafineri fiyatındaki değişim bir sonraki gün için 00:00’dan geçerli olacak şekilde pompaya yansıtılıyor. Benzin ve motorin ürün fiyatları veya döviz kurundaki değişimden kaynaklanan aşağı ya da yukarı yönlü meydana gelecek akaryakıt nihai satış fiyatlarındaki değişiklikler, yeni fiyatın devreye gireceği günden iki gün önce oluşan ve yayınlanan Akdeniz havzası (Genova/Lavera) benzin ve motorin ürün fiyatları ile TCMB tarafından açıklanan dolar satış kuru baz alınarak tespit ediliyor. Benzin ve motorin ürün fiyatı ile dolar kurunun çarpılması sonucu elde edilen fiyatı litreye dönüştürülüp ÖTV ve gelir payı ilave edildikten sonra KDV de eklenerek vergili rafineri çıkış fiyatı bulunuyor. Vergili rafineri çıkış fiyatının üzerine dağıtıcı marjı ve yüzde 18 KDV eklenerek akaryakıt dağıtım fiyatı elde ediliyor. Akaryakıt dağıtım fiyatının üzerine bayi marjı ve yüzde 18 KDV eklenerek akaryakıt bayi fiyatına ulaşılıyor.
- Akaryakıt fiyatının yükseliş ve düşüş nedenleri ?
- Rafinerilerin fiyat metodolojisi çerçevesinde uluslararası piyasalarda yaşanan dalgalanmalar yurt içi fiyatlara hemen yansımıyor. Fiyat metodolojisi gereği rafineri sahibi referans fiyat ortalaması belli bant aralığında kaldığı sürece fiyat değişikliğine gitmiyor, söz konusu fiyat bandını yukarı ya da aşağı yönde kırması durumunda kırılımın yönüne göre yeni fiyatlar oluşuyor.
